SISTEM BUNYI VOKAL DAN KONSONAN BAHASA LUNDAYEH

Ada 6 vokal dalam bahasa Lundayeh yang telah dikenal pasti iaitu tiga vokal depan, satu vokal tengah dan dua vokal belakang. Kajian Asmah Hj Omar (1985:45) juga mendapati 6 vokal dalam bahasa Lundayeh. Nampaknya vokal bahasa Lundayeh sama dengan vokal asli bahasa Melayu iaitu, vokal /a/, /i/, /o/, /u/, /e/ dan /ә/.

Contoh:
[a:r] ‘pagar’

[palad] ‘tapak tangan’

[mәtaga] ‘cantik’
[idan] ‘bila’

[sikәl] ‘ingin/mahu’

[buri’] ‘percakapan’
[o:r] ‘jawapan’

[to:d] ‘pin baju’

[payo] ‘rusa’
[udan] ‘hujan’

[surud] ‘bukit’

[әbu] ‘kura-kura’
[e:t] ‘penyakit’

[mәkel] ‘rajin’

[mãle] ‘murah’
[әmũŋ] ‘semua’

[nãlәm] ‘semalam’

Dalam bahasa Lundayeh juga, terdapat 19 konsonan asli yang terdiri daripada 7 konsonan letupan (plosif), 2 konsonan letusan (afrikat), 3 konsonan geseran (frikatif), 1 konsonan getaran, 1 konsonan sisian (lateral), 3 konsonan sengauan (nasal), dan 2 konsonan separuh vokal (semi-vowel). Konsonan Bahasa Lundayeh terdiri daripada /b,d,g,p,t,k,?,j,č,m,n,ŋ,f,s,h,r,l,w,y/.

Beberapa contoh posisi huruf konsonan dalam perkataan bahasa Lundayeh seperti berikut:
ba’ [ba?] ‘sawah’ ; laba [laba] ‘berlalu’ ; tengeb [tәŋәb] ‘tebing’
pian [pian] ‘ingin’ ; nupi [nũpi] ‘mimpi’ ; petap [pәtap] ‘cukup’
dalan [dalan] ‘jalan’ ; tudo [tudo] ‘duduk’ ; ilad [ilad] ‘sayap’
terawé [tәrawe] ‘ingatan’ ; keted [kәtәd] ‘belakang’ ; nginét [ŋĩnẽt] ‘tunggu’
gayam [gayam] ‘mesyuarat’ ; pagau [pagau] ‘katil’ ; eleg [әlәg] ‘jangan’
kiung [kiuŋ] ‘wajah’ ; kikeb [kikәb] ‘ditutup’ ; naluk [nãlu?] ‘berbohong’
mitung [mĩtuŋ] ‘melontar’ ; kuman [kumãn] ‘makan’ ; malem [mãlәm] ‘malam’
neten [nәtәn] ‘menyebut’ ; bunu’ [bunũ?] ‘musuh’ ; beken [bәkәn] ‘lain’
ngeruat [ŋәruat] ‘keluarkan’ ; penguit [pәŋũit] ‘pembawa’ ; pulung [puluŋ] ‘hutan’
suit [suit] ‘burung’ ; mesaget [mәsagәt] ‘cepat’ ; jabas [jabas] ‘jambu batu’
repet [rәpәt] ‘harapan’ ; rurum [rurum] ‘kawan’ ; dapar [dapar] ‘telapak kaki’
lawid [lawid] ‘ikan’ ; lalud [lalud] ‘kuasa’ ; tekul [tәkul] ‘sudu’
wé [we] ‘rotan’ ; mawang [mãwaŋ] ‘gembira’ ; kerubaw [kәrubaw] ‘kerbau’
yeh [yəh] ‘dia’ ; rayeh [rayəh] ‘besar’
ju’ [ju?] ‘mandi’
acang [ačaŋ] ‘cahaya’

Sebagai rumusan, penulis mendapati bahawa bahasa Lundayeh tidak memiliki konsonan /q/, /v/, /x/ dan /z/. Konsonan ini hanya wujud dalam kata pinjaman sama ada daripada Bahasa Melayu atau Bahasa Inggeris. Dalam perbincangan berikutnya, penulis akan menjelaskan kehadiran diftong dalam bahasa Lundayeh.

ASAL-USUL LUNDAYEH

Lundayeh merupakan nama yang diberikan kepada salah satu suku kaum peribumi di Sabah. Suku kaum Lundayeh kurang dikenali kerana ramai menganggap Lundayeh adalah Murut. Tidak hairanlah muncul pelbagai sebutan seperti “Lun Dayu”, “Lun Daya”, “Lan Dayu”, “Lun Daye”, “Lun Dayoh” dan sebagainya yang merujuk kepada suku kaum Lundayeh. Dari segi bunyi, Lundayeh disebut [lundayәh].
Suku kaum Lundayeh dikenali juga dengan nama Lun Bawang (di Sarawak dan Brunei Darussalam) yang merupakan penduduk etnik peribumi yang terawal menduduki Kepulauan Borneo. Pada tahun-tahun sebelum 1960, suku kaum Lundayeh atau Lun Bawang dilabelkan dengan nama Murut (Pollard 1933, 1935; Southwell 1949; Crain 1974, 1978; Deegan 1973). Istilah Murut banyak menimbulkan kekeliruan. Hujah ini benar berdasarkan pendapat Prentice, D.J (1965:127-150) bahawa, di Pulau Borneo terdapat dua kumpulan orang Murut; satu kumpulan bernama Murut Sarawak (dikenal Lun Bawang) yang tinggal di Sarawak dan dikenal sebagai Lundayeh di Sabah, manakala satu kumpulan lagi digelar Murut Sabah dan dikenali sebagai Tagal di Sarawak. Mengikut Prentice D.J. lagi (dlm Bilcher Bala 1993:23) label Lun Bawang pada asalnya muncul daripada satu pertikaian klasifikasi Murut yang digunakan di Sabah dan Sarawak. Di Sabah, istilah itu dirujuk kepada suku-suku kaum seperti Timogun, Nabai, Baukon, Paluan, Sumambuq, Alumbis dan Tagal atau Tagol (Idahan Murut). Manakala di Sarawak, label ini merujuk kepada Lun Bawang atau Tagal. Di samping pendeskripsian etnik Murut oleh Prentice D.J. ditemui juga identifikasi lain untuk merujuk etnik yang sama.

Menurut Langub (Ipoi Datan 1989:143), Murut is used by outsiders as an ethnic term of reference for the people "who consider themselves as Lun Bawang. However, the Lun Bawang use several other labels such as Lun Dayeh, Lun Lod, Lun Ba, Lun Tana Luun and Lun Bawang as terms of self-reference.

Terdapat dua persamaan kod rujukan etnik ini berdasarkan kajian Ipoi Datan dan Crain (1974) iaitu etnik yang disebut Lun Bawang dan Lun Dayeh. Crain yang memetik kajian Prentice D.J. (dlm Ipoi Datan 1989:143) berhubung dengan identifikasi etnik ini di Sabah, telah menyebut bahawa, "Notes that term "Murut" is used by outsiders to refer to a varied assortment of mountain peoples in northern Sarawak and the interior district of Sabah. In Sabah, "Murut" is used as an ethnic term of reference for groups known as Timungon, Nabay, Baukan, Paluan, Sumambuq and Alumbis (Prentice 1972) and in Sarawak the people who call themselves Lun Bawang and sometimes Lun Dayeh.

Jadi, semua dapatan daripada kajian awal tentang asal-usul dan period kedatangan orang Lundayeh ke Kepulauan Borneo adalah berkaitan secara langsung dengan suku kaum Murut meskipun dari segi bahasa kedua-dua suku kaum peribumi Sabah ini tidak ada persamaan leksikal.

Kajian Crain J.B (1978) mendapati bahawa Lun Dayeh atau Lun Bawang ditemui di Kepulauan Borneo: 25,000 di Kalimanatan, 2,000 di Sabah, 300 atau lebih di Brunei; dan 10,000 di Sarawak (Department of Statistics, Malaysian Population Report,1980). Di Kalimantan Timur, suku kaum ini ditemui di sekitar Bahau dan Mentarang, Kemaloh, Paya dan Sungai Sesayap; di Sabah tertumpu di kawasan Ulu Padas dan Mengalong; di Brunei iaitu di kawasan Temburong dan Pandaruan (Balang and Harrisson,1949; Harrisson 1959; Le Bar 1972). Manakala di Sarawak terdapat di Lawas dan Limbang dalam Bahagian Kelima.

Seorang sejarawan barat bernama T.R. William (dlm. Mat Zin Mat Kib, 2003:25) berpendapat kira-kira 15,000 hingga 20,000 tahun yang lalu telah berlaku penghijrahan penduduk dari bahagian selatan Negara China ke Asia Tenggara dan kawasan pesisirnya, termasuklah ke Pulau Borneo. Antara mereka yang berpindah dari benua Asia ini sejak 1,500 hingga 1,000 SM terdiri daripada kumpulan etnik yang pada hari ini disebut “Dusun” dan “Murut”. Berdasarkan fakta inilah kelompok Dusun dan Murut dikatakan dua kelompok yang paling awal berada di Sabah. Kelompok ini secara umumnya disebut Melayu Proto (Bellwood 1985:103; Collins 1998:3-4). Tom Harrison (1959) dan S.Runciman (1960) juga mengesahkan bahawa kaum ini adalah yang terawal menetap di kawasan pergunungan di tengah Kepulauan Borneo.
Jika demikian halnya, berdasarkan bukti-bukti sejarah, Lundayeh dikaitkan dengan rumpun bangsa Austronesia dari cabang Nusantara yang telah bertapak di Kalimantan. Asmah Omar (1985:36,38) yang juga mengelompokkan rumpun Austronesia kepada empat keluarga. Menurutnya bahasa Lun Dayeh (Lundayeh) merupakan kelompok Indonesia Pusat selain bahasa Melayu, beberapa bahasa di Sarawak (kecuali Bisaya), Kalimantan dan pulau-pulau Indonesia lainnya. Perkaitan bahasa Lundayeh dengan Austronesia dibuktikan dengan terdapatnya beberapa contoh kosa kata Austronesia Purba (BAP) yang ada persamaan bunyi dengan kosa kata dalam Bahasa Lundayeh.